ماه خونین در آسمان شب
آسمان همیشه مأوای رازهای شگفت‌انگیز بوده است. از درخشش ستاره‌ها گرفته
تا حرکت سیارات در کهکشان، همه چیز دست به دست هم می‌دهد تا انسان را به شگفتی وا دارد.
در این میان، ماه به عنوان نزدیک‌ترین همسایه‌ی آسمانی ما جایگاه ویژه‌ای دارد. گاهی
ماه پرنور و کامل در آسمان می‌درخشد و گاهی پشت سایه‌ی زمین پنهان می‌شود؛ این همان
لحظه‌ای است که به آن خسوف یا ماه‌گرفتگی می‌گوییم.
در تاریخ ۱۶ شهریور ۱۴۰۴ (۷–۸ سپتامبر ۲۰۲۵) یکی از طولانی‌ترین خسوف‌های کامل قرن روی خواهد داد. این پدیده نه‌تنها از ایران بلکه از بسیاری نقاط جهان قابل مشاهده است و میلیون‌ها نفر از ساکنان زمین در قاره‌های آسیا، آفریقا و استرالیا شاهد این پدیده خواهند بود و ماه زیبا بار دیگر آسمان را به صحنه‌ای خارق‌العاده تبدیل می‌کند. مدت زمان این ماه‌گرفتگی در حدود ۸۳ دقیقه خواهد بود؛ مدت زمانی که کمتر پیش می‌آید و این خسوف را به یکی از تماشایی‌ترین پدیده‌های قرن تبدیل می‌کند.
خسوف در فرهنگ و اسطوره‌ها
انسان‌ها از هزاران سال پیش، ماه‌گرفتگی را مشاهده و در اسطوره‌های خود بازتاب داده‌اند. در تمدن و فرهنگ‌های باستانی، تعاریف مختلفی در مورد این پدیده و سایر پدیده‌های طبیعی وجود دارد. و خسوف اغلب نشانه‌ی خشم خدایان یا هشدار برای پادشاهان تلقی می‌شد و گاهی ترس و وحشت را در میان مردم باعث می‌شد. برای مثال:
- در چین باستان باور داشتند که یک اژدهایی آسمانی ماه را می‌بلعد.
- در میان سرخ‌پوستان آمریکا، ماه خونین نشانه‌ی تغییرات بزرگ بود.
- در ایران باستان نیز گاهی خسوف را به نبرد میان نیروهای نور و تاریکی تعبیر می‌کردند.
امروز می‌دانیم که این‌ها تنها تفسیرهای فرهنگی بوده‌اند؛ اما همین اسطوره‌ها
نشان می‌دهد که ماه و آسمان همواره نقش پررنگی در ذهن و فرهنگ بشر داشته‌اند.
خسوف چیست و چگونه رخ می‌دهد؟
خسوف یا ماه‌گرفتگی زمانی رخ می‌دهد که زمین میان خورشید و ماه قرار گیرد و سایه‌ی خود را بر سطح ماه بیندازد. برخلاف خورشیدگرفتگی که تنها از برخی نقاط محدود زمین قابل مشاهده است، ماه‌گرفتگی از هر جایی که ماه بالای افق باشد دیده می‌شود.
سایه‌ی زمین بر روی ماه دو بخش دارد:
- نیم‌سایه (Penumbra): جایی که تنها بخشی از نور خورشید مسدود می‌شود.
- سایه کامل (Umbra): جایی که نور مستقیم خورشید به ماه نمی‌رسد.
وقتی ماه به‌طور کامل وارد سایه‌ی زمین شود، خسوف کامل شکل می‌گیرد. اما
چرا ماه در این حالت سیاه نمی‌شود؟ دلیلش وجود جو زمین است. نور خورشید هنگام عبور
از جو زمین، پراکنده می‌شود؛ طول موج‌های کوتاه (آبی) بیشتر پراکنده می‌شوند و نورهای
قرمز به ماه می‌رسند. همین فرآیند باعث می‌شود ماه در زمان خسوف به رنگ قرمز یا نارنجی
درآید — پدیده‌ای که به آن ماه خونین می‌گویند و
در این مدت که همگی در مورد خسوف اخیر صحبت می‌کنند با این نام از این پدیده
یاد می‌شود.
خسوف از نگاه ایران
برای ما ایرانیان بخصوص علاقمندان به نجوم، این پدیده فرصت طلایی برای رصد خواهد بود. در تهران:
- آغاز سایه کامل حوالی ساعت ۲۱:۰۰ به وقت محلی
- اوج خسوف در ساعت ۲۱:۴۱
- پایان بخش کامل خسوف حدود ۲۲:۲۲
- و کل پدیده تا بامداد روز بعد ادامه خواهد داشت.
آسمان ایران در این شب شاهد ماهی سرخ‌فام و پرشکوه خواهد بود که در شرق-جنوب‌شرقی آسمان می‌درخشد.اگر در ۱۶ شهریور آسمان صاف و بدون مانع داشته باشیم، با چشم غیرمسلح هم می‌توانیم این پدیده را ببینیم و کهکشان نهفته در نور خونین ماه را به تماشا بنشینیم.
خسوف و نقش آن در علم نجوم
ماه‌گرفتگی تنها یک رویداد دیدنی نیست؛ بلکه فرصت بی‌نظیری هم برای پژوهش‌های علمی فراهم می‌کند. اخترشناسان با بررسی میزان روشنایی و رنگ ماه در زمان خسوف، می‌توانند به ترکیبات جو زمین پی ببرند. برای مثال، وجود گردوغبار آتشفشانی یا آلودگی شدید می‌تواند ماه را تیره‌تر و قرمزتر از حالت معمول نشان دهد.همچنین خسوف به منجمان کمک می‌کند تا سطح ماه را دقیق‌تر مطالعه کنند. چون نور قرمز در این شرایط کنتراست خاصی ایجاد می‌کند و جزئیات بیشتری از دهانه‌های روی سطح ماه قابل مشاهده خواهد بود.
این پدیده درواقع یک «نمایش نور در کیهان» است، جایی که کیهان و آسمان با هم پیوند می‌خورند و ماه در پس‌زمینه‌ای از سیارات (مثلاً ممکن است سیاره‌ی زحل در نزدیکی ماه قابل مشاهده باشد) به منظره‌ای تماشایی تبدیل می‌شود