چرا مریخ این‌قدر مهم است؟
مریخ، سیاره‌ای سرخ رنگ که درخشش خاصی در آسمان شب دارد و از هزاران سال پیش ذهن بشر را تسخیر کرده است. تمدن‌های باستانی آن را نشانه‌ای از خدای جنگ می‌دانستند و امروزه دانشمندان آن را کلید درک گذشته‌ی زمین و آینده‌ی سفرهای فضایی بشر می‌شمارند. دلیل جذابیت مریخ روشن است: این سیاره ویژگی‌هایی دارد که هم آشناست و هم بیگانه. کوه‌ها و دره‌های عظیم، کلاهک‌های یخی، نشانه‌های آب در گذشته و حتی مولکول‌های آلی. همه این‌ها پرسشی اساسی را مطرح می‌کند: آیا زمانی در مریخ حیات وجود داشته است و آیا در آینده روزی انسان‌ها می‌توانند در آن زندگی کنند؟
ناسا، آژانس فضایی اروپا و دیگر نهادهای فضایی برنامه‌های گسترده‌ای برای کاوش در مریخ دارند. تاکنون ده‌ها مدارگرد، مریخ‌نورد و کاوشگر بر سطح یا مدار این سیاره فرود آمده‌اند. اما هنوز تا حضور مستقیم انسان فاصله داریم. زمانی که این رویداد تاریخی رخ دهد، مقصدهای علمی و شگفت‌انگیزی در انتظار کاوشگران خواهد بود. در ادامه، نگاهی به مهم‌ترین مکان‌هایی می‌اندازیم که می‌توانند برای فضانوردان آینده، جذاب‌ترین نقاط مریخ باشند.
آتشفشان المپوس مونز (Olympus Mons): غول خفته منظومه شمسی
المپوس مونز، نه تنها بزرگ‌ترین آتشفشان مریخ، بلکه بزرگ‌ترین آتشفشان کل منظومه شمسی است. ارتفاع آن حدود ۲۵ کیلومتر برآورد شده است؛ یعنی تقریباً سه برابر ارتفاع کوه اورست روی زمین. گستره این کوه آن‌قدر وسیع است که به اندازه یک ایالت کامل در آمریکا (آریزونا) مساحت دارد.این آتشفشان از نوع آتشفشان سپری است که طی میلیون‌ها سال و با جریان آرام گدازه‌ها شکل گرفته. شیب ملایم آن (به‌طور میانگین تنها ۵ درصد) باعث می‌شود که در مقایسه با کوه‌های زمین، برای کاوشگران آینده مسیر صعودی نسبتاً آسان داشته باشد. در قله‌ی آن، یک فرورفتگی عظیم به نام کالدرا با قطر حدود ۸۵ کیلومتر قرار دارد؛ اثری از فوران‌های آتشفشانی گذشته. وجود چنین آتشفشانی بر سطح مریخ نشان می‌دهد که این سیاره روزگاری پویا و فعال بوده است. هرچند شواهدی از فعالیت‌های آتشفشانی اخیر کمتر دیده می‌شود، اما برخی داده‌های ماهواره‌ای احتمال فوران‌های چند میلیون سال اخیر را مطرح کرده‌اند.
اگر روزی فضانوردان بتوانند از نزدیک این کوه را مطالعه کنند، اطلاعات ارزشمندی درباره تاریخ زمین‌شناسی مریخ به‌دست خواهد آمد.
دشت آتشفشانی تارسیس (Tharsis): سرزمین آتش
در کنار المپوس مونز، منطقه‌ای گسترده به نام تارسیس قرار دارد که میزبان دست‌کم ۱۲ کوه آتشفشانی عظیم است. این آتشفشان‌ها در طول حدود ۴۰۰۰ کیلومتر گسترده شده‌اند و هر یک صدها کیلومتر وسعت دارند. دلیل بزرگی این آتشفشان‌ها نسبت به نمونه‌های زمینی، گرانش ضعیف‌تر مریخ و نبود حرکت صفحات تکتونیکی است؛ عواملی که باعث می‌شود گدازه‌ها در یک نقطه متمرکز شوند و کوه‌هایی غول‌پیکر پدید آیند.دانشمندان بر این باورند که فعالیت‌های آتشفشانی در تارسیس دست‌کم تا دو میلیارد سال پیش ادامه داشته است. این موضوع به این معناست که مریخ در نیمی از عمر خود سیاره‌ای فعال بوده. کاوش این منطقه می‌تواند به درک بهتر فرآیندهای زمین‌شناسی و حتی شرایط جوی گذشته کمک کند.
دره‌ی مارینر (Valles
Marineris): شکاف
غول‌پیکر مریخ
اگر بر روی زمین، دره‌ی گرند کانیون آمریکا را شگفت‌انگیز می‌دانید، دره‌ی مارینر شما را حیرت‌زده خواهد کرد. این دره عظیم حدود ۳۰۰۰ کیلومتر طول دارد؛ یعنی چهار برابر طول گرند کانیون و عمق آن نیز به ۷ کیلومتر می‌رسد.منشأ دقیق این دره هنوز به طور کامل مشخص نیست، اما بسیاری از دانشمندان معتقدند که ارتباطی مستقیم با فعالیت‌های آتشفشانی منطقه تارسیس دارد. حرکت گدازه‌ها پوسته‌ی مریخ را تحت فشار قرار داده و شکاف‌های عظیمی ایجاد کرده است. گذر زمان، فرسایش و ریزش‌ها این شکاف‌ها را به دره‌های پهناور امروزی تبدیل کرده‌اند.برای فضانوردان آینده، حضور در مارینر می‌تواند تجربه‌ای شبیه پرسه‌زدن در شکم مریخ باشد؛ جایی که لایه‌های سنگی آن اسرار میلیاردها سال تاریخ سیاره را فاش می‌کنند.
کلاهک‌های یخی قطبی: ذخایر آب مریخ
مریخ در هر دو قطب خود دارای کلاهک‌های یخی است. این یخ‌ها ترکیبی از آب و دی‌اکسید کربن (یخ خشک) هستند. در زمستان، دما به قدری پایین می‌آید که دی‌اکسید کربن از جو به سطح می‌نشیند و لایه‌ای از یخ خشک تشکیل می‌دهد. با آمدن تابستان، بخش زیادی از این یخ دوباره به جو بازمی‌گردد.این چرخه منجمد شدن و تبخیر، تأثیر بزرگی بر آب‌وهوای مریخ دارد و موجب ایجاد بادها و طوفان‌های فصلی می‌شود. نکته مهم‌تر اینکه، بخش قابل‌توجهی از یخ‌های قطبی از جنس آب هستند؛ منبعی حیاتی برای سکونت احتمالی انسان‌ها در آینده.پژوهش‌ها نشان داده که در اعماق زیرسطحی، حتی ذخایر گسترده‌تری از یخ آبی وجود دارد که می‌تواند برای تولید آب آشامیدنی، اکسیژن و حتی سوخت موشک مورد استفاده قرار گیرد.
دهانه گیل و کوه شارپ: خاطرات آبی مریخ
دهانه گیل یکی از مهم‌ترین مناطق علمی مریخ است، زیرا میزبان شواهد روشنی از وجود آب در گذشته سیاره می‌باشد. مریخ‌نورد کنجکاوی (Curiosity) که در سال ۲۰۱۲ در این دهانه فرود آمد، لایه‌های رسوبی متعددی را بررسی کرد که نشان‌دهنده جریان‌های آب در میلیاردها سال پیش بودند.در مرکز این دهانه، کوه عظیمی به نام شارپ (Aeolis Mons) قرار دارد که حدود ۵ کیلومتر ارتفاع دارد. لایه‌های مختلف این کوه همچون کتابی تاریخی، شرایط اقلیمی مریخ در دوره‌های مختلف را آشکار می‌سازند. کشف مولکول‌های آلی پیچیده و تغییرات فصلی گاز متان توسط کنجکاوی، پرسش‌های تازه‌ای درباره امکان وجود حیات میکروبی در گذشته یا حتی حال مریخ مطرح کرده است.
سازند مدوسا فوسا (Medusae Fossae): راز ناشناخته
مدوسا فوسا یکی از اسرارآمیزترین مناطق مریخ است. این منطقه گسترده از رسوبات آتشفشانی تشکیل شده که در طول میلیون‌ها سال توسط باد شکل گرفته‌اند. برخی بخش‌های آن چنان غیرعادی‌اند که حتی گمانه‌زنی‌هایی درباره منشأ فرازمینی یا برخورد شهاب‌سنگ‌های عظیم مطرح شده است.مطالعات جدیدتر نشان می‌دهد که این سازند حاصل فوران‌های آتشفشانی بسیار بزرگ در حدود ۵۰۰ میلیون سال پیش بوده است. در آن زمان، گازهای گلخانه‌ای آزادشده از این فوران‌ها می‌توانسته آب‌وهوای مریخ را موقتاً گرم‌تر کرده و امکان وجود آب مایع در سطح را فراهم آورده باشد.
آینده کاوش در مریخ
همه این مکان‌ها نشان می‌دهند که مریخ،
سیاره‌ای مرده و بی‌جان نیست، بلکه جهانی پر از داستان‌های ناگفته است. مأموریت‌های
کنونی مانند مریخ‌نورد پرسویرنس (Perseverance) در
دهانه جزرو، در حال جست‌وجوی نشانه‌های حیات میکروبی هستند. ناسا، ESA و حتی شرکت‌هایی مانند اسپیس‌ایکس، در حال طراحی
برنامه‌هایی برای اعزام انسان در دهه‌های آینده به مریخ‌اند.
نتیجه‌گیری: پل میان زمین و آینده
کاوش مریخ تنها ماجراجویی علمی نیست؛ بلکه پلی است میان گذشته زمین و آینده بشر. بررسی آتشفشان‌های عظیم، دره‌های ژرف و نشانه‌های آب به ما کمک می‌کند بفهمیم سیاره ما چگونه شکل گرفته و چگونه ممکن است تغییر کند. از سوی دیگر، تجربه حضور انسان در مریخ گامی سرنوشت‌ساز به سوی تمدن بین‌سیاره‌ای خواهد بود.روزی که فضانوردان بر سطح سرخ مریخ گام بگذارند، نه‌تنها تاریخ علم بلکه تاریخ بشریت ورق خواهد خورد. و شاید اولین مقصد آن‌ها، همان مکان‌هایی باشد که امروز در تصاویر ماهواره‌ای و داده‌های علمی ما می‌درخشند: المپوس مونز، ولِس مارینریس، کلاهک‌های یخی و دهانه‌های اسرارآمیز.